Giriş
Çerçeve sözleşmeler, Türk hukukunda açıkça tanımlanmamış olmakla birlikte, uygulamada oldukça farklı türlerde karşımıza çıkabilmektedirler. Bu çalışmada çerçeve sözleşme kavramı, hukuki niteliği ve türleri incelenecek; aynı zamanda çerçeve sözleşmelerin sıklıkla karıştırıldığı bir takım hukuki kavramlarla karşılaştırılması yapılacaktır.
Çerçeve Sözleşme
– Çerçeve Sözleşme Kavramı
Çerçeve sözleşme, mevzuatımızda açıkça tanımlanan sözleşme tiplerinden biri değildir. Ancak genel hatlarıyla tanımlamak gerekirse, çerçeve sözleşme, ileride akdedilmesi muhtemel münferit sözleşmelere yönelik ortak hükümleri belirlemek amacıyla düzenlenen sözleşmeler olarak tanımlanabilir.
Çerçeve sözleşmeler, taraflar arasında kurulacak ve uzun süreli, tekrarlanması beklenen ancak aynı zamanda bir o kadar da değişken hukuki ilişkilerin temel kurallarını belirlemek amacıyla akdedilmektedirler. Zira amaçlanan, uzun süreli ve kendi içerisinde değişiklikler taşıyabilecek bir ilişkide istikrarı sağlamaktır.
Çerçeve sözleşmeler, belirli bir edimin ifasına yönelik akdedilmemektedir. Çerçeve sözleşmeler, ileride kurulması muhtemel münferit ilişkileri kapsayacak nitelikte genel ve ortak hükümler içerir. Bu nedenle çerçeve sözleşmelerde genellikle temerrüt halleri, fesih halleri, tayin edilen hukuk kuralları, borcun ifa yeri ve yetkili mahkemelerin tayini gibi genel nitelikteki hükümlere yer verilir1.
Borç doğuran sözleşmelerde genel kural, sözleşmenin yapıldığı anda edimlerin belirli veya belirlenebilir olmasıdır. Ancak çerçeve sözleşme bu genel kuralın da bir istisnasını teşkil etmektedir, zira çerçeve sözleşmeler gelecekte belirli hale gelebilecek edimlerin ifasına yönelik olarak düzenlenmektedir.
Örnek vermek gerekirse bankalar ve sair kredi kuruluşları tarafından kullanılan ve uygulamada genel kredi sözleşmesi olarak bilinen sözleşmeler, belirli bir kredi limiti dahilinde kredi kuruluşu tarafından müşteriye kullandırılacak kredilerin tabi olacağı genel kuralları belirler2. Bu sözleşmelerde, müşterinin kullanacağı kredi türü ve sair hususların henüz belirli olmadığı ve bu nedenle farklı muhtemel kredi kullanım senaryolarına yönelik (örneğin altın kredisi, döviz kredisi vs.) farklı hükümlerin öngörüldüğü görülmektedir.
– Hukuki Niteliği
Çerçeve sözleşme, tipik (yani mevzuatta açıkça tanımlanan) bir sözleşme türü değildir. Çerçeve sözleşmeler bazen tipik sözleşmelerin unsurlarını taşıyabilirler, ancak hiçbir tipik sözleşme unsuru taşımamaları da mümkündür. Bu sebeple doktrindeki hakim görüşe göre çerçeve sözleşmeler, sui generis (yani kendine özgü) sözleşmeler arasında sayılmaktadır.
– Unsurları
- Münferit Sözleşmelerin Taşıyacağı Ortak Hükümleri Belirleme
Çerçeve sözleşmelerin içeriklerinin mevzuatta açıkça düzenlendiği ve yazımızın devamında değineceğimiz istisnalar hariç olmak üzere, çerçeve sözleşmelerin hükümleri serbestçe belirlenebilir. Bu hükümler çoğunluklu; ödeme şekli, veri güvenliği, teslim koşulları, tebligat hükümleri gibi oldukça genel nitelikli hükümlerdir. İşbu ortak hükümler, münferit sözleşmelerde aksi kararlaştırılmadığı müddetçe, söz konusu münferit sözleşmeler için de geçerli olacaktır.
- Münferit Sözleşme Yapma Borcu
Çerçeve sözleşmelerin münferit sözleşme yapma borcu doğurup doğurmayacağı doktrinde oldukça tartışmalı bir husustur. Bir görüş, çerçeve sözleşmeyi yapan taraflardan en az birinin üzerinde münferit sözleşme yapma borcunun doğduğu yönündedir. Ancak bu şekilde bir borcun varlığı kabul etmemiz halinde, bu borcun yerine getirilmemesi halinde alınabilecek hukuki aksiyonlar da tartışmalıdır. Aynen ifa talebinde bulunması halinde, herhangi bir kişiyi münferit sözleşme akdetmeye zorlamak, genel hukuk kuralları ile bağdaşmamaktadır. Bu nedenle çerçeve sözleşme akdedilmesinin münferit sözleşme yapma borcu doğurmayacağı yönündeki görüş doktrinde daha güçlüdür.
- Süreklilik
Çerçeve sözleşmeler, esasen süreklilik amacıyla düzenlenen sözleşmelerdir. Taraflar arasında yapılan münferit sözleşmelerin ani edim veya sürekli edim ifasına yönelik olmasından bağımsız olarak, çerçeve sözleşmeler sürekli bir borç ilişkisi doğururlar. Örnek olarak, çerçeve sözleşmede fesih hükmü yer alıyorsa ve münferit işlemlerde farklı bir fesih uygulamasına gidilmeyecekse, münferit sözleşmede feshe ilişkin hükümlere yer verilmez ve çerçeve sözleşmenin fesih hükümleri geçerli olur. Bu durum da çerçeve sözleşmelerin sürekli olmasının bir sonucudur.
– Çerçeve Sözleşme Hükümleri
Çerçeve sözleşmeler büyük oranda münferit işlemler için ortak ve yol gösterici nitelikte hükümler içermektedir. Ancak çerçeve sözleşmelerin yöneldiği ihtiyacın da bir sonucu olarak, taraflar kurmak istedikleri hukuki ilişkinin şartlarını tam ve doğru tespit edememiş olabilirler. Bu nedenle çerçeve sözleşmelerde ileride doğabilecek boşlukların ve eksikliklerin nasıl giderileceğinin açıkça kararlaştırılması faydalı olabilir. Yine çerçeve sözleşmelerde, para değerini koruyucu hükümlere ve sözleşme koşullarının yeniden görüşülmesi ve uyarlanması yönünde hükümlere yer verilmesi önerilmektedir3.
Farklı Hukuki Kavramlar ile Karşılaştırılması ve Çerçeve Sözleşme Örnekleri
– Farklı Hukuki Kavramlar ile Karşılaştırılması
- Ön Sözleşme
Ön sözleşme, TBK’nın 29. maddesinde düzenlenmiştir. İlgili madde uyarınca, tarafları gelecekte bir sözleşme kurma borcu altına sokan sözleşmeler geçerlidir. Öncelikle yukarıda daha detaylı bir şekilde yer verildiği üzere, çerçeve sözleşmenin tarafları bir sözleşme kurma borcu altına sokmayacağı yönündeki görüş daha baskındır. Bunun yanı sıra belirtmemizde fayda vardır ki, ön sözleşme, asıl sözleşmenin kurulmasıyla sona erer. Oysa çerçeve sözleşme, münferit sözleşmeleri tamamlar niteliktedir. Ön sözleşmeden farklı olarak çerçeve sözleşmede sürekli bir borç ilişkisi kurulmakta ve münferit sözleşmelerin akdi çerçeve sözleşmeyi sona erdirmemektedir.
Bu noktada belirtmek isteriz ki, hukuk sistemimizde bir takım sözleşmeler, “Asıl Sözleşmeler Etrafında Varlık Gösteren Sözleşmeler” olarak atfedilmektedir. İşbu sözleşmelerden “Asıl Sözleşmeyi Hazırlayan Sözleşmeler” olarak sınıflandırılabilecek sözleşmelere, ön sözleşme oldukça güzel bir örnektir. Çerçeve sözleşmeleri ise “Asıl Sözleşmeyi Tamamlayan Sözleşmeler” olarak tanımlamak daha uygundur. Zira çerçeve sözleşme, kapsayıcı ve tamamlayıcı niteliktedir.
- Centilmenlik Anlaşması
Tarafların hukuki yükümlülük altına girmeksizin yalnızca ahlaki bakımdan bağlayıcı taahhütlerini içeren anlaşmalardır. İçerisinde yer alan hükümlerin bağlayıcılıktan yoksun olması nedeniyle çerçeve sözleşmeden ayrılmaktadır.
Niyet mektubu, sözleşme görüşmeleri ve sözleşme taslağı
Bunlar esasen sözleşme öncesi hazırlık işlemlerindendir ve bağlayıcı değildirler. Çerçeve sözleşme ise taraflar arasında bağlayıcı bir sözleşmedir. Aynı zamanda çerçeve sözleşme ile münferit sözleşmelerden bir kısmının aynı anda kurulması da mümkündür
Genel İşlem Şartları
Genel işlem şartları TBK 20. madde uyarınca “bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleri” olarak tanımlanmaktadır. Genel kredi sözleşmeleri örneğinde olduğu gibi, çerçeve sözleşmelerin bir takım hükümlerinin genel işlem şartı olarak değerlendirilmesi mümkün olabilir. Ancak çerçeve sözleşmenin ortak bir iradenin sonucu olması da mümkündür. Bu doğrultuda çerçeve sözleşmelerin içerisine genel işlem şartlarının konması halinde sadece ilgili hükümler genel işlem şartlarına özgü denetime tabi olacaktır.
– Çerçeve Sözleşme Örnekleri
Sayılanlarla sınırlı olmamak kaydıyla, uygulamada sıkça karşılaşılan çerçeve sözleşme örneklerinden bazılarına aşağıda yer verilmektedir.
- Franchise Sözleşmesi
Bir kimsenin başkasının çalışma prensiplerine ve talimatlarına bağlı kalarak ve bir ücret karşılığında onun ürününü veya hizmetini sağladığı sözleşmelerdir. Sözleşme ile bağımsız işletmeci, belli bir marka değeri kazanmış ürün veya hizmetten yararlanma hakkını ve bundan doğan yükümlülükleri devralır.
Franchise sözleşmesi, çerçeve sözleşme niteliğindedir. Franchise sözleşmesinin tarafları, aralarındaki ilişkinin sürdürülmesine yönelik birçok alt/tamamlayıcı sözleşme akdederler.
- Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Sözleşmesi
Bankalar müşterileri ile türev işlemi yapmadan önce 39.1 sayılı Tebliğ uyarınca tarafların hak ve yükümlülüklerinin belirlendiği bir çerçeve sözleşme yapmak zorundadır. İşbu çerçeve sözleşmenin asgari unsurları da SPK tarafından hazırlanan Türev Araçların Alım Satımına Aracılık Çerçeve Sözleşmesinde Bulunması Gereken Asgari Unsurlar düzenlemesinde belirlenmiştir.
- Genel Kredi Sözleşmesi
Genel kredi sözleşmesi, müşterinin talebiyle kurulacak kredi sözleşmelerinin ortak hükümlerini içeren çerçeve sözleşmelerdir. Bir kısım yazarlar, genel kredi sözleşmesinin kredi alana yenilik doğurucu bir talep hakkı tanıdığını ve kredi alanın bu hakkı kullanmasıyla birlikte bankanın kredi verme borcunun somutlaştığı ayrı bir sözleşme meydana geldiğini savunurken; yazarlardan diğer bir kısmı ise genel kredi sözleşmesinin taraflara kredi kullanma ya da kullandırma bakımından herhangi bir yükümlülük getirmediğini, taraflar arasında irade uyuşmasının varlığı halinde kredi kullandırma borcunun kaynağı olan münferit kredi sözleşmesinin meydana geleceğini savunmaktadır5.
- 6493 sayılı Kanunda Çerçeve Sözleşme
Ödeme hizmeti sağlayıcısı ile müşteri arasında tekil veya süreklilik arz eden ödeme işlemlerinin yürütülmesine ve mümkün olan durumlarda ödeme hesabının açılmasına ilişkin usul ve esasları belirleyen sözleşmelerdir. Türev araçların alım satımına aracılık sözleşmesine benzer şekilde, asgari unsurları ilgili mevzuatta detaylıca belirlenmiştir.
- Barter Sözleşmesi
Birden çok katılımcının bir araya gelerek bir sistem oluşturup bu sistemin içerisindeki mal ve hizmetleri, para yerine yine mal ve hizmet karşılığında tedarik etmek amacıyla akdettikleri sözleşmedir.
SONUÇ
Çerçeve sözleşmeler; uzun süreli, tekrarlanması beklenen ancak aynı zamanda bir o kadar da değişken hukuki ilişkilerin sözleşmeye bağlanabilmesine yönelik oldukça önemli bir ihtiyacı karşılamaktadır. Bu doğrultuda çerçeve sözleşmelere yönelik regülasyonların artması, söz konusu sözleşmelerin tarafları için oldukça yol gösterici ve faydalı olabilecektir.
KAYNAKÇA
DURSUN KARAAHMETOĞLU Şeyda, Nakdi Kredi Sözleşmesinin Banka Tarafından Haklı Sebeple Feshi ve Sonuçları, On İki Levha Yayıncılık, Kasım 2018
ÖLEKLİ Neşe, Banka Kredi Açma Sözleşmelerindeki Muacceliyet Şartları, On İki Levha Yayıncılık, Temmuz 2019
ÖNAY Işık, Yenileme, On İki Levha Yayıncılık, Ocak 2016
ŞEN DOĞRAMACI Hayriye, Çerçeve Sözleşmeler, Özel Hukuk Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Eskişehir 2010
ŞENOL Ömer Faruk, Hukuki Açıdan Bankaların Tezgahüstü Piyasada Taraf Olduğu Türev İşlemler,On İki Levha Yayıncılık, Ekim 2017